Zuider Gymnasium Rotterdam
Door de fusie van het Zuiderziekenhuis en Sint Clara Ziekenhuis en daarmee het vertrek naar het nieuwgebouwde Maasstadziekenhuis was in 2011 het terrein plus opstallen vrijgekomen voor herontwikkeling. Het ontstaan van het Zuiderziekenhuis gaat terug tot de jaren twintig van de vorige eeuw toen Rotterdam Zuid werd ontwikkeld en het ziekenhuis de centrale voorziening in de tuinstadgordel van Vreewijk werd. De realisatie ging traag en de plannen voor een paviljoenachtige opzet werden meermaals bijgesteld tot het kruisvormige complex met poortgebouw, vier L vormige paviljoenvleugels en een hoofdgebouw om een cour zoals dat uiteindelijk is gerealiseerd. Het illustreert de permanente verandering in dit soort complexen. Ook toen al moesten ziekenhuizen eenvoudig aan nieuwe inzichten aan te passen zijn. In de repetitieve structuur van de gebouwen zie je die flexibiliteit ook heel goed terug.
Het historisch besef van Rotterdam
De vooroorlogse gebouwen van het complex, ontworpen door Gemeentewerken Rotterdam onder architect Ad van der Steur en in 1939 in gebruik genomen, waren in 2011 aangemerkt als monumentwaardig maar nog niet beschermd. Na een ontwikkelaarstender kwam er aanvankelijk weinig terecht van de herontwikkeling ten gevolge van de kredietcrisis en het failliet van De Groenen groep. SWZ Sociale Werkzaamheden Zuidholland bv nam het gebied over met een plan voor sloop en vervangende nieuwbouw met rijwoningen. Dit viel in de politieke discussie rond ‘het historisch besef van Rotterdam’ (2012-2013) niet goed. De gemeenteraad ging slechts akkoord met sloop onder voorbehoud dat het Poortgebouw behouden zou blijven en dat er nog 3 maanden gewacht zou worden met de sloop van Paviljoens en 6 maanden van het Carregebouw. In deze periode is er onder buurtbewoners tegenstand ontstaan tegen sloop en diende het Cuypersgenootschap een aanvraag in voor de monumentenstatus. In de periode van 3 en 6 maanden is er in een samenwerking tussen Impact Vastgoed (als vertegenwoordiger van SWZ Sociale Werkzaamheden Zuidholland BV) en Boei nationale maatschappij tot restaureren en herbestemmen van cultureel erfgoed en goed overleg met de gemeente een plan geboren, Het Zuiderhof. Er zijn twee varianten uitgewerkt waarbij in plan A alleen het Poortgebouw behouden zou blijven en bij plan B het gehele historische Ensemble. In plan B zaten minder woningen maar meer kwaliteit en de Rotterdamse politiek heeft dat omarmt en de raad stemde in met een schadeloosstelling voor de verminderde woningbouwontwikkeling. In dit plan werd het poortgebouw aangemerkt als mogelijke locatie voor het Zuidergymnasium ter versterking van Rotterdam Zuid en het hoofdgebouw voor appartementen. De omliggende nieuwbouwwijk met 123 huur- en koop eengezinswoningen is toen door Impact Vastgoed (ondertussen enig eigenaar van SWZ Sociale Werkzaamheden Zuidholland BV) ontwikkeld en het eerst gerealiseerd.
transformatie
Molenaar & Co architecten werden geselecteerd voor herbestemming van het hoofdgebouw tot appartementen, Eentien architecten kregen de herbestemming van de aangebouwde paviljoens te ontwerpen als grondgebonden woningen en Berns architecten zou de vleugels als ZZP ruimte herbestemmen. De bouwhistorische beschrijving, het transformatiekader en het cascoherstel werden door Polderman verzorgd. Uit de architectenselectie voor het gymnasium in het poortgebouw kwam ook Molenaar & Co naar voren. Dat programma is toen het eerst van de herbestemming gerealiseerd omdat de verhuizing van de school dringend was.
De poort van het ziekenhuis was nooit een vrije doorgang. Het publiek meldde zich bij de portiersloge in de doorgang en werd vervolgens links of rechtsaf het ziekenhuis in verwezen. Het poortgebouw huisvestte van oorsprong op de begane grond de opname faciliteiten en de poliklinieken van het ziekenhuis. In de rechter vleugel was gaande het lange bouwproces (ruim tien jaren) ook de ziekenhuiskeuken en het ketelhuis ingebouwd. Op de verdiepingen was het poortgebouw geheel als verpleegsterspension ingericht met honderden kleine eenpersoonskamertjes, zelfs onder de kap van de vleugels.
Zuidergymnasium
Om het poortgebouw tot school te bestemmen is uitgegaan van de generieke langsdragerstructuur die bij de bouw al was gekozen om de steeds wisselende invullingen van het ziekenhuis mogelijk te maken. Op de begane grond zijn ter weerszijden van de poort de twee langgerekte oorspronkelijke opnamehallen nu bestemd tot STOA: het entreegebied voor de leerlingen. De monumentale trappenhuizen zijn gehandhaafd en structureren het schoolgebouw. Op de verdiepingen is de corridorstructuur gewijzigd in een strook lokalen aan de voorzijde en een studiehal aan de achterzijde. De gehele kap is benut om de luchtbehandeling in onder te brengen waarmee de school aan de huidige ventilatie eisen voldoet. Aan de linkerzijde is deels in de achtervleugel gebouwd met op de begane grond de administratie en de kleed en was voorzieningen voor de nieuw tegen het complex aangebouwde gymzaal. Op de verdieping van deze vleugel is een collegezaal ingebouwd onder de kap.
ketelhuis, na drie energietransisties, nu aula
De rechter zijvleugel, waar de ziekenhuiskeuken was ingebouwd, is helemaal heringericht met de theorielokalen van de exacte vakken en de lab voorzieningen voor biologie, natuurkunde en scheikunde met in de kelder een technieklokaal, verlicht via de oorspronkelijke koekoeken. Het voormalig ketelhuis achter de binnenplaats is de nieuwe aula geworden die niet als één grote ruimte maar als een samenstel van hoge voormalige stook en installatieruimten is vormgegeven. De stomp van de industrieschoorsteen staat midden op de binnenplaats en herinnert aan de eigen energievoorziening van het ziekenhuis die al drie energietransities had ondergaan, van kolen naar olie naar gas, voordat nu de stadsverwarming verscheen. Het gymnasium is begin 2022 enthousiast in gebruik genomen.
Al met al is het beeldbepalende voormalige Ziekenhuiscomplex na ruim een decennium omgetoverd tot de karaktervolle woonwijk Het Zuiderhof die rondom aansluit op Tuindorp Vreewijk en een impuls vormt in Rotterdam Zuid.
Als architectenbureau richten wij ons op de toekomst van bestaande gebouwen en omgevingen. En stellen we ons steeds de vraag hoe we waarde kunnen toevoegen aan een bestaand gebouw of vrijkomend gebied zodat het weer voor jaren meegaat. Na de oorlog richtte bouwend Nederland zich vooral op ‘nieuw, nieuw, nieuw’ Tegenwoordig kijken we veel beter naar wat we al hebben en hoe we de karakteristieke structuur van een gebouw of gebied kunnen behouden en zichtbaar maken: wij zijn ervan overtuigd dat getransformeerde Zuiderziekenhuisterrein ‘de Parel van Vreewijk’ genoemd mag worden.
Joris Molenaar, Molenaar & Co architecten
Projectinformatie
opdrachtgever
BOEi
locatie
Groene Hilledijk 493, Rotterdam
oplevering
febr 2022
fotografie
Luuk Kramer